Dat mensen en apen familie van elkaar zijn is algemeen bekend, maar waarin lijken vogels eigenlijk op mensen? En wat zegt dat over onze eigen evolutionaire ontwikkeling? Bioloog Jorg Massen doet onderzoek naar de intelligentie van raven, en hij ontdekte dat ze in sommige opzichten behoorlijk op ons lijken. Op 18 oktober is hij één van de sprekers bij TEDxArnhem.
Door Basti Baroncini

Vroeger had Massen kleine huisdieren: muizen en ratten, en na verloop van tijd zelfs een aangelopen eekhoorn. “Ik was heel nieuwsgierig naar hoe ze leefden, en wat ze konden. Lukt het me om ze dingetjes te leren? Mijn nieuwsgierigheid was enorm, al had het toen natuurlijk nog geen wetenschappelijke insteek.”

De grenzeloze nieuwsgierigheid is gebleven, en inmiddels werkt Massen als onderzoeker aan de universiteit van Wenen. Hij doet er onderzoek naar de intelligentie van vogels, en vooral hoe die ontstaan is.

Samenwerken
“Proeven laten zien dat raven sociale intelligentie hebben en goed kunnen samenwerken. Als we buiten hun kooi een plateau leggen met daarop twee beloningen erop, dan kunnen ze daar in principe niet bij, tenzij ze samenwerken. Twee raven moeten tegelijkertijd aan het andere uiteinde van een touwtje trekken om het plateau dichterbij te halen, anders lukt het niet. En het fascinerende is: dat lukt ze dus. Hiermee staan ze qua intelligentie op hetzelfde niveau als primaten.”

Complexe sociale systemen
“De vraag is: voor welke problemen hebben raven in de geschiedenis van de evolutie gestaan, dat ze dit hebben moeten leren? Daar doen we nu onderzoek naar.” 

“Raven leven in complexe sociale systemen. Hoe groter de groepen worden waarin ze leven, hoe complexer de sociale verbanden zijn. Je moet niet alleen vriendschappen kunnen sluiten met andere raven (wat evolutionair gezien al best een opgave is), ook moet je weten wie de ravenvrienden van andere raven zijn. Want als je voedsel van een andere raaf steelt, is het voor je eigen veiligheid goed om te weten of de raven eromheen jóuw vriendjes zijn of die van hem.”

“Een heleboel vragen zijn nog onbeantwoord. Zo weten we niet waarom raven dit wel kunnen en andere vogels niet. En ook is het onduidelijk of éérst de intelligentie toenam waardoor de groepen groter konden worden, of dat éérst de groepsgrootte toenam waardoor een stijging in de intelligentie nodig was.”

Fundamentele wetenschap
“Mensen vragen me wat we eraan hebben om alles over raven te weten. Als we nóg beter begrijpen hoe evolutie werkt, dan kunnen we op termijn onszelf beter begrijpen. Dat is waar we het voor doen. Ik bedrijf fundamentele wetenschap: weten om het willen weten. En vaak is het zo dat later – soms veel later – daar dan weer een concrete toepassing voor gevonden wordt.”

We are all astronauts of spaceship Earth
“Ook deze TED-editie wordt weer opgedragen aan Wubbo Ockels. Ik heb hem nooit ontmoet, maar we delen één belangrijke karaktereigenschap: nieuwsgierigheid. Ik was vroeger al een enorm waarom-kind, en eigenlijk ben ik die waarom-fase nooit echt ontgroeid. En Wubbo’s nieuwsgierigheid… tja, als je in een raket stapt om te kijken wat er nou eigenlijk búiten onze dampkring te zien is… dan ben je best nieuwsgierig, denk ik.”

“Daarbij komt dat we allebei wetenschappers zijn. Ook voor hem was het mooie plaatje alleen niet genoeg, hij wilde écht systematisch wetenschappelijk onderzoek verrichten naar bepaalde processen in de ruimte.”

Hoogtepunt
“Mijn favoriete TED-talk is die van Tshering Tobgay, de eerste minister van Bhutan. Hij legt uit hoe zijn land geluk boven economische groei stelt en waarom het koninkrijk in de Himalaya ervoor kiest om voor altijd koolstofneutraal te blijven. Tobgay vertelt een belangrijke boodschap voor de aarde, en hij laat zien dat duurzaamheid ook echt kán in de praktijk.”

Niet alleen mensen hebben een ziel, ook gebouwen hebben er een. En wanneer je een gebouw een andere functie geeft, dan móet je die ziel erbij betrekken. Anders gaat het mis. Imke van Dillen voert bouwrituelen uit voor plekken en gebouwen die een nieuwe bestemming krijgen. Op 18 oktober is ze één van de sprekers bij TEDxArnhem.

Door Basti Baroncini
Op een stralende zomerdag opent Imke van Dillen de deur van een onopvallend brugwachtershuisje in Den Bosch. Het brugwachters-huisje oogt verlaten, en dat klopt ook, want de brug gaat bijna niet meer open. Er varen steeds minder boten door de Bossche gracht, dus wordt het huisje langzamerhand overbodig. En dus is het de vraag: wat gaan we met dit kleine stadsmonumentje doen?

Overgangsfase
“Als een gebouw een nieuwe bestemming krijgt, hebben veel partijen een stem: de architect, de gemeente, Rijkswaterstaat en anderen. Maar wie hoort de mensen die naast het brugwachtershuisje wonen, de mensen die er dagelijks langsfietsen, die er gewerkt hebben en die er langs varen? Er wordt enorm veel wijsheid niet ontsloten.”

“Ik geef die mensen een stem in de overgangsfase wanneer een nieuwe functie gezocht wordt. De verhalen worden verzameld, kunstenaars geven daar beeld aan, en als vanzelf ontstaat dan een nieuwe functie. De grote uitdaging is: doe het niet te snel, laat eerst het niet-weten er even zijn, stap niet te snel over naar de volgende vorm.”

Bouwrituelen
“Ik voer rituelen uit rondom de herbestemming van gebouwen. Het is heel erg belangrijk om het oude goed af te ronden, om daarmee het nieuwe eerlijk en schoon te kunnen beginnen. Kijk maar naar het sterven van mensen: als je niet rouwt om de dood van een dierbare, dan blijft er iets knagen. Precies zo is het met gebouwen en plekken. Dan gaan buurtbewoners protesteren, of gaat de gemeente dwarsliggen. Je slaat de draagkracht van de plek over, en dat is zonde!”

“Een plek vraagt om aandacht. Dit brugwachtershuisje zit vol met verhalen. Ruim een eeuw werd hier de brug open gedaan voor alle schepen, kinderen kwamen te laat op school ‘omdat de brug open stond’, voor mijzelf waren die wachtminuten een kort moment van contemplatie, en zo zijn er nog duizenden verhalen. De liefde voor plek en functie willen gezien worden. Omdat dat ook de draagkracht bepaalt voor de volgende functie. Wat die ook zal worden.”

Wubbo
“Het geluid van Wubbo Ockels is precies hetzelfde. Luister naar de Bergrede die hij uitsprak op Terschelling, daar vergelijkt hij de staat van de Aarde met kanker, de ziekte waaraan hij zelf leed. Volgens hem lijkt het in deze tijd net alsof alles altijd maar door moet gaan met groeien, omdat we niet meer weten hoe het is om iets af te ronden.”

“Daarom emotioneert het me zo. Ik heb Wubbo nooit ontmoet, maar we zijn vaandeldragers van dezelfde gedachte. Hij als astronaut, ik op mijn manier. Maar de boodschap is hetzelfde: wil het nieuwe een kans krijgen, dan moet het oude goed zijn afgerond. En dat gesprek wordt eigenlijk heel weinig gevoerd.”

Eigen transformatie
“Ik heb een neus gekregen voor overgangsmomenten, nadat ik er zelf bijna niet meer geweest was. Een paar dagen voor het nieuwe millenium begon, kreeg ik een auto-ongeluk. Ik mankeerde wonderlijk genoeg niets, maar mijn lichaam bracht me letterlijk tot stilstand. En ik luisterde. Het kon niet meer, niet op de oude manier. Er moest iets nieuws komen.”

“Ik was destijds projectontwikkelaar, en hoewel ik me in dezelfde kringen begeef, doe ik compleet ander werk. Het is een grote eer om bij TEDxArnhem te mogen vertellen over mijn werk. En heel misschien… maar dat moet blijken… is het ook wel een afronding van het auto-ongeluk 17 jaar geleden. Omdat ik op zó’n podium stem geef aan de transformatie die ik zelf als mens heb doorgemaakt.”

Hoogtepunt
​Mijn favoriete TED-talk is die van Suzanne Simard over hoe bomen met elkaar praten. Het maakt me nederig omdat het laat zien dat mensen niet de enige intelligente wezens zijn. We moeten echt samenwerken met het grotere systeem waar we onderdeel van uitmaken. Inheemse culturen weten dit allang maar Suzanne brengt deze verrijkende kennis nu via TED ook onze westerse cultuur binnen.